بازرگان طوطى را از قفس بیرون انداخت و طوطى بشاخه درختى بلند پرواز کرد، بازرگان از وى مى‏پرسد که این سرّ و راز شگفت را باز گو، طوطى مى‏گوید که آن طوطى آزاد بعمل خود، مرا متوجّه ساخت که تا سخن مى‏گویم و از من فایده‏اى حاصل است همچنان اسیر قفس خواهم بود، طریق رهایى آنست که خود را بمردگى زنم تا بسبب سلب فایده، کس را پرواى من نباشد و مرا بخود باز گذارند، آن گاه مولانا از این بیان، استفاده مى‏کند که تا هنر و زیبایى انسان مکتوم و نهفته نباشد در معرض قضاوت و داورى خلق و تضییع عمر بوسیله دوستان و دشمنان قرار دارد، دوستان، وقت او را بتحسین و آفرین و دید و باز دید و دشمنان، ببد گویى و بد سگالى و دفاع از آن، تلف مى‏کنند و از کار و پیش رفت نوین بازش مى‏دارند.

وقت و عمر، عزیزترین چیزى است که بانسان عطا شده است زیرا بوسیله وقت مراتب ترقّى را مى‏پیماید و از فوائد حیات بهره‏مند مى‏گردد امّا فائده وقت را کسى باز مى‏شناسد که عمر خود را بر گزاف و عبث نگذرانده باشد مثل آن که قدر بهار و باران بهارى را آن کشاورز مى‏داند که بهنگام و وقت مناسب، تخمى در زمین افشانده باشد.

مولانا با نظر واقع بینى که دارد خطر و آفت اشتغال بخلق را خوب درمى‏یابد، از خداى بزرگ هرگز غافل نمى‏شود، رؤیت این خطرها و شهود ضعف آدمى در برابر محبّت بى‏پر و پاى دوستان و غلبه حسّ انتقام در مقابل خصومت بد سگالان، او را بر آن مى‏دارد که ما را به پناه خدا دعوت کند، آن خدا که نوح و موسى و ابراهیم و یحیى را از کینه‏توزى و بد خواهى مُنْکِران نجات بخشید.

طوطى پندى چند داد، بازرگان از قصّه طوطى پند آموخت، سپس مولانا بشرح نتیجه حکایت مى‏پردازد بدین گونه:

تن و لوازم آن از شهوات و آرزوها قفسى را ماند که طوطى جان در آن بندى و اسیر شده است، این لوازم خار راه جان است و زمینه فریب خوردن آدمى را از معاشرانش فراهم مى‏سازد، همنشینان او را بمدح و ستایش فریب مى‏دهند و از خود باز مى‏ستانند و مانع ترقّى او مى‏شوند، آدمى بدین سخنهاى دروغین و تملّقهاى نگارین در اشتباه مى‏افتد و مى‏پندارد که در معرفت و کمال بجایى رسیده است، در نتیجه شهرت طلب و آوازه جوى مى‏شود و بکلّى از دست مى‏رود بى‏خبر از آن که شهرت بهر صورت که باشد مایه فساد و تباهى است و بسیار مردم بفریب ستایش و دوستى شهرت از دست رفته‏اند، دنیا و خوشیهاى آن نیز بهمین صورت، فریبنده است و دوستان خود را از راه مى‏برد و سرانجام تنها مى‏گذارد.

مولانا بخوبى توجّه دارد که هر کسى خویش را خردمند مى‏شمارد و فرض مى‏کند که هرگز فریب نمى‏خورد بلکه مردم را فریب هم مى‏دهد و گول مى‏زند، این حالتى است که کم و بیش و بصورتى پنهان ولى بسیار عمیق در هر انسانى هست از این رو با بیانى سخت قاهر و مثالى نیک روشن ما را به اشتباه خود واقف مى‏سازد، محبّت شهرت و علقه بشنیدن ستایش و مدح ریشه قوى دارد و آن غریزه حبّ ذات و خود پرستى است، این غریزه، عقیده بفزونى عقل و کفایت را در نهاد آدمى پرورش مى‏دهد بدین سبب مردم ستایش جوى و تملّق گزین تصوّر مى‏کنند که فریب نمى‏خورند و چاپلوسى راه پیش رفت را بروى آنها نمى‏بندد در صورتى که این اشتباهى بزرگ و پندارى غلط است، مقیاسى که این اشتباه را روشن مى‏کند هجو و مذمّت است، این مدّعیانِ خرد و هوش هر گاه مذمّت خود را بشنوند، آشفته خاطر و خشمگین مى‏شوند پس معلوم مى‏شود که غریزه خود خواهى هنوز قوى و بر کار است و گرنه مى‏باید که از نکوهش دل تنگ نگردند، استدلال ضمنى آنان که مدح از طمع مى‏خیزد و ما باعث آن را مى‏دانیم در حالت شنیدن هجو خود بخود نقض مى‏شود زیرا هجو هم منبعث از غرض است یعنى قطع امید و باز ماندن از فایده‏اى که چشم داشت هجا سرایان بوده است.

آفت و زیانهاى ستایش بمراتب از قدح و هجو قوى‏تر و خطرناک‏تر است براى آن که هجو بزودى تأثیر مى‏بخشد و آدمى را بهیجان مى‏آورد از آن جهت که خلاف میل و طبع بشر است مثل داورى مسهل که بفاصله زمانىِ اندک، طبع را مى‏شوراند و انقلاب و پیچ در اعضاى درونى پدید مى‏آورد، بر خلاف مدح که سازگار و موافق میل است، اثر بد بجا مى‏گذارد و فساد و تباهى بسیار از آن متولّد مى‏گردد لیکن لذّت آنى آن، مانند پرده‏اى بر روى مفاسد آن، گسترش مى‏یابد و بدین جهت آدمى از نتایج وخیم و عواقب زشت آن غافل مى‏ماند چنان که اکثر لذّات مادّى همین اثر را دارد امّا مولانا آن را بخوردن حلوا مثل مى‏زند که به آخر دمل تولید مى‏کند و علاج آن نیشتر زدن است.

براى نمونه فرعون مصر را یاد مى‏کند که مطابق بعضى روایات در آغاز مردى خوار مایه بود و بر اثر حصول قدرت و تملّق شنیدن سرانجام بدعوى خدایى برخاست، این اثر را در هر صاحب قدرتى مى‏توان آزمود، انسان هوشمند مى‏تواند در وجود خودش هم آزمایش کند.

بنا بر این، مى‏توانیم بگوییم که مذمّت بر مدح رجحان دارد زیرا سبب بیدارى و تنبّه است بر خلاف مدح که موجب غفلت و باز ماندن از کمال است از این رو مولانا خوارى را بر عزّت و گمنامى را بر شهرت ترجیح مى‏دهد همچنان که صوفیان ملامتى معتقد بوده‏اند، این مطلب را در شرح ابیات ملاحظه فرمایید.

براى تکمیل استدلال، مولانا از بى‏وفایى و نفع پرستى متملّقان نیز سخن مى‏گوید و آنها را به شیطان تشبیه مى‏کند بمناسبت آن که در گمراهى انسان مى‏کوشد و پس از گمراهى بخود بازش مى‏گذارد.

گفته‏ایم که خلاف نفس و از جمله شکستن خود، کارى دشوار و در حکم خود کشتن است و آن، بى‏عنایت خداى تعالى‏ میسّر نمى‏گردد، با توجّه بدین نکته مولانا مى‏گوید که این بحث دقیق و سخنان پندمند بى‏عنایت حق و خاصان او اثر نمى‏بخشد و ممکن نیست که آدمى فریب تملّق را نخورد و اگر عنایت الهى دستگیرى نکند فرشتگان هم از لغزش مصون نمى‏مانند تا چه رسد به انسان که زندانى عادت و شهوت و تلقین و نابسامانیهاى تربیت نادرست است.

بدین مناسبت روى بدرگاه خدا مى‏آورد و به اصطلاح مناجاتى آغاز مى‏کند، این راز و نیاز گفتن و یا مناجات با خدا که در موضعى چند از مثنوى مى‏خوانیم، از قسمتهاى بسیار خوب و دل انگیز گفتار مولاناست، براى آن که هر کسى خدا را مناسب کمال نفسانى خود مى‏شناسد و تصویر مى‏کند، حاجتى که از خدا مى‏خواهد نیز با درجه و حدّ روحانى او مناسب است، مى‏بینید که عوام و بازاریان دیندار و زاهدان سست اندیشه از خدا مطالبه حور و قصور و یا نعیم بهشت و رهایى از عذاب آخرت مى‏کنند، آنها از بند شهوت و یا خوف و رجا نرسته‏اند، خواهش ایشان مناسب درجه آنهاست، مولانا از خدا مى‏خواهد که دانش جزئى و استعداد او را در معرفت، بکمال مطلوب که اتّصال بعلم کلّى است، برساند، دانش جزئى و استعداد بشرى را به قطره آب مثال مى‏زند، قطره آب، در محلّ تغیّر و فناست، آتش خصم او، هوا خصم او، خاک خصم اوست اینها او را بخود مى‏کشند و بسوى نیستى مى‏کشانند، علم جزئى نیز چنین است، شهوات و آرزوها و اسلوبهاى غلط در تربیت، دشمنان ویند و نیست و نابودش مى‏کنند، تملّق و ستایش هم اثرى بدین گونه دارد و نتیجه آن، غرور و غفلت است، مردى خردمند و بیدار و هوشمند بتملّق گوش فرا مى‏دارد، نخست باور نمى‏کند ولى تکرار تملّق چنانش مى‏فریبد که اگر تملّقش نگویند رنجور و ملول و خشمناک مى‏گردد و علمش بجهل و غفلتى سخت تاریک و مُهْلِک بدل مى‏شود، مولانا مى‏خواهد که قطره علم و دانش او بدریاهاى علم متّصل گردد تا از هر گونه آفتى و تغیّرى بر کنار ماند زیرا قطره‏اى که بدریا پیوست حکم دریا مى‏گیرد.

خلاصه کلام این که در تعلیمات عارفانهْ مولانا، این طوطی در حقیقت انسانی است که از خواستهای خود وجلوهْ خویشتن گذشته وپای برآرزوهای نفسانی نهاده وبه دوستی حق پیوسته است.